Polski Związek Niewidomych

Niedowidzenie to obniżenie ostrości widzenia w jednym bądź obojgu oczach. Z przypadłością tą mamy do czynienia wtedy, kiedy mimo zastosowania najlepszej możliwej korekcji okularowej lub za pomocą soczewek kontaktowych pacjent nie osiąga pełnej, normatywnej ostrości widzenia. To bardzo podchwytliwe zaburzenie, ponieważ jedno oko pacjenta najczęściej funkcjonuje bardzo dobrze. W tej sytuacji rodzice często nie zauważają problemu z widzeniem u swoich dzieci. Brak badania kontrolnego lub przesiewowego powoduje, że przez kilka lat wada może zostać niewykryta.

Niedowidzenie występuje u około 2% populacji. Leczenie w takich przypadkach wymaga konsekwencji i cierpliwości. Jest ono złożone z kilku etapów, zabiera więc sporo czasu. Do trwałego wyprowadzenia dziecka z niedowidzenia potrzebujemy współpracy okulisty, optometrysty/ortoptysty oraz rodziców i oczywiście samego pacjenta. Leczenie niedowidzenia opiera się na kilku krokach:

• diagnoza,
• usunięcie wszelkich czynników przeszkadzających w widzeniu, np. zaćmy, opadającej powieki,
• korekcja wady refrakcji (okulary lub soczewki kontaktowe),
• wymuszenie używania gorzej widzącego oka, np. przez zasłanianie oka dominującego,
• terapia widzenia – poprawienie ostrości widzenia słabszego oka oraz pobudzenie i utrwalenie widzenia obuocznego poprzez ćwiczenia wzrokowe.

Im młodsze dziecko, tym leczenie niedowidzenia trwa krócej. Dobrze dobrana korekcja i stałe zasłonięcie wiodącego oka u maleńkich pacjentów potrafi zniwelować niedowidzenie w kilka tygodni. Maluch nadrobi bardzo szybko rozwój widzenia obuocznego. U starszych, kilkuletnich dzieci terapia trwa od kilku do kilkunastu miesięcy. O wiele trudniej osiągnąć poprawę ostrości i rozwój prawidłowego widzenia obuocznego, gdy zez lub nieskorygowana różnowzroczność hamowały widzenie dziecka przez kilka lat. W takich przypadkach częściej pojawia się regresja po zaprzestaniu zasłaniania i terapii.

Gdy dziecko ma niedowidzenie, do kory wzrokowej docierają dwa obrazy: wyraźny i rozmazany. Mózg wybiera lepszy obraz i aktywnie hamuje wrażenia wzrokowe pochodzące ze słabiej widzącego oka. W przypadkach wieloletniego nierozpoznania problemu wzrokowego tłumienie (supresja) wrażeń ze słabszego oka może być już bardzo głębokie i trwałe. Niekiedy mamy też do czynienia z tłumieniem okresowym. Terapeuta, który dobiera ćwiczenia wzrokowe w celu „odtłumienie” oka, ma na uwadze wielkość i częstotliwość tłumienia, wiek i możliwości dziecka oraz jego chęć współpracy. Trening odtłumiający ma doprowadzić do utrzymania jednoczesnej percepcji dwojga oczu. Składa się on z trzech kroków:

• pierwszym jest doprowadzenie do percepcji obserwowanego obiektu okiem tłumiącym i wiodącym jednocześnie;
• drugim – jak najdłuższe utrzymanie przez pacjenta jednoczesnej percepcji tego obrazu;
• trzecim – zwiększenie zdolności utrzymania jednoczesnego obrazu.

Podczas prowadzenia terapii niedowidzenia w procesie odtłumiania przyjdą nam z pomocą:

• książki odtłumiające „Ćwiczę oko” (3 części, dostosowane do wieku dziecka);
• SpyEye – gra odtłumiająca (memory anaglificzne);
• karty odtłumiające do pracy na dal.

Książeczki “Ćwiczę oko!™ zawierają ćwiczenia wzrokowe. Stosujemy je podczas odtłumiania w terapii niedowidzenia i zeza (zastosowanie gabinetowe i domowe). Mają za zadanie usunąć tłumienie (jeżeli występuje) oraz rozwijać jednoczesną percepcję (pierwszy stopień widzenia obuocznego). Są dostosowane do wieku dziecka (różowa książeczka dla dzieci w wieku 3–4 lata, niebieska – 5–6 lat, zielona – 7–8 lat). Rysunki wykonane są w kolorze różowym, czerwonym oraz czarnym. Dzieci do ćwiczeń używają okularów czerwono-zielonych (dołączonych do książeczek). Nie zasłaniamy żadnego z oczu. Okulary z kolorowymi filtrami zawsze zakładamy na szkła korekcyjne dziecka (jeżeli je nosi). Kiedy w ten sposób patrzy na rysunki, część zadania jest widoczna prawym, a część lewym okiem. Żeby poprawnie rozwiązać ćwiczenia, nasz pacjent musi jednocześnie używać obojga oczu (działanie odtłumiające, stymulacja jednoczesnej percepcji). Przyzwyczajamy w ten sposób korę wzrokową do jednoczesnego odbierania obrazu z obydwu oczu. Zadaniem terapeuty lub rodzica jest dopilnowanie, by dziecko nie przymykało żadnego z oczu i nie patrzyło ponad okularami czerwono-zielonymi. Książka powinna znajdować się w odległości minimum 40 cm od oczu ćwiczącego. Należy zwrócić uwagę, czy dziecko siedzi prosto, czy nie przesuwa książki przed żadne z oczu. Nie powinno się również zbyt blisko pochylać.

Podczas ćwiczeń z książką stosujemy rozproszone, żółte oświetlenie. Nie powinno być ono zbyt jasne, ponieważ filtry czerwono-zielone w okularach mogą przepuścić zbyt dużo światła. W zależności od stopnia zaburzenia wzroku (niedowidzenie dużego stopnia – ostrość wzroku to 0,1 lub gorsza; średniego stopnia – ostrość wzroku wynosi więcej niż 0,1, maksymalnie do 0,3; małego stopnia – ostrość wzroku oscyluje od 0,3 do 0,8) dziecko lepiej lub gorzej będzie radziło sobie z wykonywaniem zadań. Większe elementy rysunków są przeznaczone do stymulacji przy dużym stopniu niedowidzenia oraz dla dzieci słabowidzących. Przechodząc do coraz mniejszych szczegółów, utrudniamy zadanie. Jeżeli widzimy, że nasz podopieczny dobrze radzi sobie z dużymi elementami, idziemy dalej – do bardziej skomplikowanych rysunków.

Możemy zmieniać oświetlenie. Gdy pacjent ma problem z rozwiązaniem zadań, możemy zapalić dodatkową lampkę, gdy jest zbyt prosto – zmniejszamy, rozpraszamy światło. Zawsze należy sprawdzać, czy dziecko nie próbuje nas oszukać, patrząc nad okularami czerwono-zielonymi, przymykając oczy lub patrząc naprzemiennie raz jednym, raz drugim okiem.

Polecenia warto dowolnie modyfikować, rozbudowywać. Wykorzystując książeczki, możemy rozmawiać z dzieckiem, zadawać pytania odnośnie rysunków, prosić o wskazanie, policzenie różnych elementów na obrazku. Wybieramy naprzemiennie różowe elementy z czarnymi. Zmuszamy wtedy dziecko do ciągłego i jednoczesnego używania każdego oka. Decyzję o wprowadzeniu książek „Ćwiczę oko!™” do terapii niedowidzenia powinien podjąć terapeuta – optometrysta, ortoptysta, tyflopedagog.

Samodzielne zastosowanie książeczek “Ćwiczę oko!™” może utrwalać niepoprawny stan widzenia i ustawienie oczu. Te publikacje można wykorzystywać również w przypadku pacjentów zezujących. Tutaj również decyzję o wprowadzeniu ćwiczeń odtłumiających podejmuje specjalista prowadzący terapię konkretnego dziecka. To on powinien wybrać moment wprowadzenia ćwiczeń oraz ich intensywność na podstawie postępów pacjenta. Musi też sprawować kontrolę nad procesem odtłumiania i częstotliwością uciekania oka/oczu.

Analogicznie do książek działają inne akcesoria odtłumiające: maska antysupresyjna, SpyEye – Plansze anaglificzne gra odtłumiająca (memory anaglificzne) oraz karty odtłumiające. Wszystkie mają jeden cel – przeprowadzić pacjenta przez proces terapeutyczny za pomocą dobrej zabawy. Kiedy pracujemy z maską antysupresyjną, nasz podopieczny jednym okiem widzi tekst lub rysunki na zielono, drugim na czerwono.

Gra SpyEye składa się z obrazków czerwonych i zielonych, które należy odszukiwać, łączyć w pary (jak w grze Memory). Trudność polega na tym, że każde z oczu widzi tylko jeden z obrazków i cały czas należy patrzeć jednocześnie, by radzić sobie z zadaniami. Karty odtłumiające dają możliwość pracy na dalsze odległości. Litery, cyfry, obrazki, strzałki (różnej wielkości) pozwalają pracować z młodszymi i starszymi dziećmi, odtłumiając niedowidzące oko podczas patrzenia blisko i daleko.

Wszystkie akcesoria, ich instrukcje, opisy są dostępne na stronie Ćwiczę oko! (www.cwiczeoko.pl) oraz blogu autorki: www.barbarapakula.pl. Na tych witrynach znajdują się również artykuły, webinary oraz szkolenia nt. zaburzeń oraz terapii widzenia.

Barbara Pakuła – optometrystka, autorka książek, organizatorka szkoleń, założycielka firmy Ćwiczę oko, prowadzi gabinet optometryczny w Kaliszu Optometria Pakuła