Polski Związek Niewidomych

Nie mamy państwowego systemu, który gwarantowałby zapewnienie świadczeń rehabilitacyjnych niezbędnych przy dysfunkcji wzroku, tak aby osoba dotknięta utratą widzenia, mogła szybko i w maksymalnie możliwym zakresie odzyskać utraconą samodzielność. Ciężar rehabilitacji osób tracących wzrok, spoczywa na organizacjach pozarządowych. Rzeczywistość, polegająca na konieczności zdobywania rokrocznie w ramach różnych konkursów środków finansowych na oddziaływania rehabilitacyjne, nie pozwala organizacjom pozarządowym, w tym działającym na rzecz osób niewidomych, jak PZN, zaspokajać potrzeb osób z dysfunkcją wzroku. Prowadzi to do:

• niedostatecznej jakości świadczonych usług,
• niewłaściwego czasu trwania procesu rehabilitacji wymuszonego sposobem dystrybucji środków finansowych,
• uznaniowości w rodzaju, czasie i zakresie świadczeń w zależności od gminy, powiatu, miasta,
• lokalnie braku dostępu do niektórych usług i świadczenie usług jednego typu, podczas gdy potrzebne są wieloaspektowe działania,
• zastępowania zespołu rehabilitantów przez jednoosobowe działania.

Dlatego opracowaliśmy katalog standardowych usług niezbędnych dla osób z problemami wzroku. Usługi te i czas ich trwania powinny być indywidualnie dostosowane do potrzeb i możliwości osoby z problemami wzroku. Opracowanie to jest rozległe, skomplikowane i wieloaspektowe a mimo to może nie wyczerpywać niektórych indywidualnych potrzeb osób z problemami wzroku.
Polski Związek Niewidomych definiuje trzy główne komponenty, w ramach których powinny być świadczone określone rodzaje usług dla osób niewidomych i słabowidzących.

• I. Komponent: Usługi informacyjne i doradcze
• II. Komponent: Podstawowe usługi rehabilitacyjne
• III. Komponent: Specjalistyczne usługi rehabilitacyjne

Usługi informacyjne i doradcze

Usługi informacyjne i doradcze polegają na udzielaniu osobom niewidomym i słabowidzącym porad w zakresie spraw wiążących się z ich niepełnosprawnością i rehabilitacją.
Tematy wchodzące w zakres usług informacyjnych i doradczych obejmują najczęściej:

• Informacje o PZN – struktura Związku, zadania kół, okręgów i Instytutu Tyflologicznego, system pomocy w PZN, co daje przynależność do Związku, prawa i obowiązki członków, możliwość uzyskiwania pomocy finansowej, możliwości angażowania się członków w działania Związku, komunikacja wewnętrzna, listy mailowe.
• Informacje na temat rehabilitacji podstawowej, potrzeb i możliwości skorzystania z niej.
• Rehabilitacja zawodowa, pomoc w podjęciu pracy.
• Zasady udzielania pomocy na leczenie oczu, gdzie załatwić protezy, pomoce optyczne i nieoptyczne.
• Informacje na temat sprzętu i jego prezentacja.
• Dostępność wydawnictw dla i o niewidomych.
• Pozyskiwanie informacji – np. na stronie WWW i innych portalach.
• Zagospodarowanie czasu wolnego – np. sekcje, kluby, świetlice.
• Edukacja dzieci niewidomych w systemie specjalnym integracyjnym czy ogólnodostępnym, i pomoce edukacyjne.
• Edukacja osób dorosłych.
• System wsparcia dla niewidomych i ich rodzin – np. informacje o usługach publicznych, o służbie zdrowia.
• Kwestie prawne.
• Placówki Związku – ośrodki, DPS, WTZ, ZAZ itp.
• Inne placówki świadczące pomoc osobom niepełnosprawnym, w tym niewidomym, np. PCPR, NFZ.

W ramach tych usług przewidziane są: spotkania grupowe, porady indywidualne, telefoniczne, za pomocą poczty elektronicznej i zwykłej.
Aktualnie usługi te realizują pracownicy jednostek PZN – tyflopedagodzy, prawnicy, doradcy zawodowi, instruktorzy rehabilitacji. Porady udzielane są każdorazowo, według potrzeb członków Związku.

Podstawowe usługi rehabilitacyjne dla osób niewidomych i słabowidzących

Podstawowe usługi rehabilitacyjne to rehabilitacja podstawowa. Celem rehabilitacji podstawowej jest nauka umiejętności radzenia sobie w różnych sytuacjach życia codziennego metodami bezwzrokowymi lub z wykorzystaniem resztek wzroku.
Rehabilitacja podstawowa obejmuje:

1. Rehabilitację psychologiczną.
2. Zajęcia z czynności życia codziennego.
3. Naukę orientacji przestrzennej, samodzielnego, skutecznego i bezpiecznego poruszania się.
4. Usprawnianie widzenia.
5. Naukę różnych technik komunikacji, w tym pisma brajla; konsultacje tyfloinformatyczne.

Rehabilitacja psychologiczna

Rehabilitacja psychologiczna ma na celu zredukowanie stresu związanego z pojawieniem się znacznej dysfunkcji wzroku, strachu przed pogłębieniem się słabowzroczności lub utartą wzroku, pomoc w rozwiązaniu różnych innych problemów i zmotywowanie osoby do działania w nowej trudnej sytuacji. Rehabilitacja psychologiczna to odnalezienie sensu życia i akceptacja ślepoty i jej skutków. Następuje w dwóch płaszczyznach: wewnętrznej i zewnętrznej. Są to działania doprowadzające do pogodzenia się z faktem utraty wzroku oraz wynikającymi z tego faktu stratami i ograniczeniami oraz przestawienie się na tryb życia, który pociąga za sobą brak wzroku lub znaczne jego ograniczenie.

Rehabilitacja psychologiczna to działania terapeutyczne indywidualne i grupowe prowadzone przez psychologa. To także tworzenie grup wsparcia jak najbliżej miejsca zamieszkania osób z problemami wzroku (w jednostkach powiatowych PZN – kołach). Rehabilitacja psychologiczna następuje także poprzez prezentowanie dobrze zrehabilitowanych osób z problemami wzroku, którzy są inspiracją zwłaszcza dla nowo ociemniałych do podejmowania procesu nauczania nowych umiejętności.
Czas trwania rehabilitacji uzależniony jest od możliwości i potrzeb osób z uszkodzonym wzrokiem.

Zajęcia z czynności życia codziennego

Celem zajęć jest zwiększenie samodzielności, sprawności i bezpieczeństwa przy wykonywaniu codziennych czynności, z uwzględnieniem technik bezwzrokowych lub wykorzystania resztek wzroku a także z wykorzystaniem najnowszych metod rehabilitacji i sprzętu elektronicznego. Zajęcia te obejmują: higienę osobistą, ubieranie się, dbanie o ubranie (pranie, prasowanie), jedzenie, gotowanie, sprzątanie, naprawy domowe, posługiwanie się zmechanizowanym sprzętem domowych, szycie, posługiwanie się pieniędzmi, etykietowanie i oznaczanie, pielęgnację ogródka, kwiatów, naukę pielęgnacji dziecka, podawanie/przyjmowanie leków. Zajęcia rekreacyjne (czytanie, gry, sport, muzyka, hobby, robótki ręczne, itp.)

Zajęcia mogą być indywidualne i grupowe, liczba godzin wynika z potrzeb osoby z problemami wzroku. Realizowane są przez instruktorów czynności życia codziennego, tyflopedagogów.

Nauka orientacji przestrzennej, samodzielnego, bezpiecznego i skutecznego poruszania się

Kluczowa umiejętność w rehabilitacji podstawowej mająca wpływ na dalsze funkcjonowanie człowieka we wszystkich dziedzinach. To proces wykorzystywania zmysłów w celu określenia własnej pozycji oraz relacji między wszystkimi znaczącymi przedmiotami w otoczeniu. To nauka opanowania umiejętności orientowania się w przestrzeni oraz samodzielnego chodzenia i podróżowania, korzystania ze środków lokomocji, docierania do celu przy pomocy pozostałych zmysłów i przy stosowaniu specjalnych technik.

Zajęcia z orientacji to uczenie technik posługiwania się laską i nauka pokonywania tras. To także przekonanie osoby niewidomej lub słabowidzącej o potrzebie opanowania tej umiejętności, konieczności podjęcia wysiłku i przełamania uprzedzeń, skrępowania, obaw, strachu, lęku. Także edukowanie społeczeństwa, że biała laska to nie tylko znak ostrzegawczy, ale przede wszystkim ważna pomoc rehabilitacyjna.

Zajęcia obejmują:

• Poruszanie się z przewodnikiem.
• Samodzielne poruszanie się w przestrzeni zamkniętej.
• W przypadku dzieci – poruszanie się z pomocą przedlaskową (Hula-Hop).
• Dobór laski i poruszanie się z długą laską.
• Poruszanie się z psem asystującym.

Zajęcia z nauki pokonywania tras powinny odbywać się głównie w miejscu zamieszkania osoby z problemami wzroku, którą uczymy trafiania w określone miejsca. Poza miejscem zamieszkania mogą być zajęcia nauki poruszania się z białą laską, ćwiczenia technik i ćwiczenia w różnych stałych miejscach typu schody, przejścia dla pieszych, jazda środkami lokomocji.

Zajęcia są realizowane indywidualne; w wyjątkowych przypadkach w małej grupie (nauka opanowania technik, wykłady) czas trwania zajęć jest uzależniony od potrzeb i możliwości osoby z uszkodzonym wzrokiem, osoby nowo ociemniałe wymagają nawet do 100 godzin zajęć. Zajęcia realizowane są przez instruktorów orientacji przestrzennej i tyflopedagogów.

Usprawnianie widzenia osób słabowidzących (terminy zamiennie używane terapia widzenia, rehabilitacja wzroku)

Usprawnianie widzenia obejmuje serię określonych ocen diagnostycznych oraz cykl zajęć (ćwiczeń), które mają pomóc słabowidzącym w pokonaniu skutków deficytów wzroku utrudniających funkcjonowanie w różnych sferach życia i umożliwić osiągnięcie optymalnego poziomu funkcjonowania.

Zajęcia te mają na celu:

1. Ocenę funkcjonalną możliwości wzrokowych, poprzez obserwację, przeprowadzenie testów, analizę wybranych czynności wykonywanych przez słabowidzącego. Wyniki oceny funkcjonalnej są punktem wyjścia do prowadzenia ćwiczeń usprawniających.
2. Ćwiczenia usprawniające ułatwiają osobie słabowidzącej zrozumienie jak funkcjonuje jej wzrok, co i jak widzi, czego i dlaczego nie widzi, uczą takiego patrzenia, aby do oka docierało jak najwięcej informacji.
3. Dobór pomocy optycznych wspomagających widzenie i pomocy nieoptycznych, np. kolorowe filtry nakładane na tekst dla poprawienia kontrastu, podstawki do książek, ramki ułatwiające czytanie, nasadki okularowe zmniejszające olśnienie; dobór odpowiedniego oświetlenia, nauka korzystania z kontrastów kolorystycznych, dobór pomocy elektronicznych, np. powiększalników.
4. Umiejętności wykorzystywania posiadanych resztek wzroku i dostosowywania otoczenia fizycznego do ograniczonych możliwości wzrokowych, głównie poprzez umiejętne operowania światłem, kontrastem, barwami.

Zajęcia realizowane są indywidualnie, ilość godzin wynika z potrzeb i możliwości osoby słabowidzącej, realizują je instruktorzy usprawniania widzenia i tyflopedagodzy.

Nauka różnych technik komunikacji, w tym pisma brajla oraz konsultacje tyfloinformatyczne

Obejmuje naukę:

• brajla – pisania i czytania, skrótów brajlowskich, notacji matematycznej, chemicznej, fizycznej, muzycznej;
• przywrócenia możliwości posługiwania się pismem: używanie powiększonego druku – wielkość i krój czcionki, kontrastowe tło itp.;
• naukę podpisywania się;
• technik komputerowych z wykorzystaniem urządzeń pozwalających na dostępność komputera, program odczytu ekranu (np. Window-Eyes, Jaws, NVDA), syntezator mowy oraz tzw. monitor brajlowski (linijka brajlowska);
• korzystania z elektronicznych notatników brajlowskich;
• korzystania z programów powiększających, np. Magic oraz udźwiękawiająco-powiększających (np. Supernova);
• korzystania z nowoczesnych technologii, m.in. Iphona, Ipada, Ipoda, smartfonów, tabletów, odtwarzaczy do książek.

Zajęcia realizowane są indywidualnie i w grupach, ilość godzin zajęć wynika z potrzeb i możliwości osoby z problemami wzroku, zajęcia realizowane są przez instruktorów brajla, informatyków i tyflopedagogów.

Specjalistyczne usługi rehabilitacyjne

Specjalistyczne usługi rehabilitacyjne są realizowane przez zespół specjalistów w skład których mogą wchodzić lekarze specjaliści, rehabilitanci, doradcy zawodowi, coachowie. Usługa specjalistyczna składa się z różnych komponentów umożliwiających wszechstronną rehabilitację w różnych dziedzinach.

Wyróżnić tu należy:

• rehabilitację i edukację medyczna
• rehabilitację społeczną
• rehabilitację zawodową

Rehabilitacja i edukacja medyczna

Obejmuje wszystkie grupy osób z problemami wzroku, dotyczy zapobiegania pogarszaniu się stanu zdrowia, usprawniania fizycznego uwzględniającego przeciwwskazania wynikające z braku wzroku. Często dotyczy osób niewidomych i słabowidzących z dodatkowymi ograniczeniami, np. chorych na cukrzycę, ze stwardnieniem rozsianym, z problemami słuchu, chorobami psychicznymi czy dzieci z porażeniem mózgowym. Rehabilitacja takich osób musi być realizowana kompleksowo i obejmować:

• leczenie,
• edukację, np. diabetologiczną, neurologiczną uwzględniająca potrzeby i możliwości osób niewidomych (dłuższy czas edukacji, zastosowane inne metody, inne pomoce)
• zajęcia z rehabilitacji podstawowej,
• rehabilitację psychologiczną.

Rehabilitacja społeczna

Rehabilitacja społeczna to przystosowanie do wymagań życia codziennego, rodzinnego, nauka umiejętności udziału w życiu społecznym, wyrabianie zaradności osobistej, pobudzanie aktywności społecznej, wyrabianie umiejętności samodzielnego wypełniania ról społecznych. W ramach rehabilitacji społecznej możliwe są spotkania integracyjne, rekreacja, zajęcia usprawniające fizycznie dostosowane do możliwości osób z problemami wzroku, niektóre formy rozrywek stają się nieosiągalne lub korzystanie z nich jest utrudnione i zubożone, np. rozwiązywanie krzyżówek, oglądanie telewizji, filmów, sztuk teatralnych, wystaw. Rehabilitacja społeczna obejmuje więc naukę korzystania z tych dóbr z zastosowaniem odpowiednich środków i metod pracy, np. audiodeskrypcji.

Rehabilitacja społeczna realizowana jest poprzez grupowe spotkania, warsztaty, wycieczki, ma także na celu tworzenie grup samopomocowych, które wspierają się wzajemnie.

Rehabilitacja zawodowa

To ostatni etap w rehabilitacji polegająca na kształceniu zawodowym, przygotowaniu do pracy i podjęciu pracy, adaptacji miejsca pracy.
Utrata niezależności finansowej, utrata pracy, czy niemożność zdobycia zatrudnienia oznacza utratę zabezpieczenia finansowego, ograniczenie dochodów przy zazwyczaj zwiększeniu wydatków powodowanych utratą wzroku, np. zakup niezbędnego sprzętu rehabilitacyjnego, częstsze korzystanie z taksówek, wydatki na leczenie, operacje wzroku.

Dla osób niewidomych i słabowidzących w wieku aktywności zawodowej, najbardziej istotną potrzebą jest znalezienie pracy lub utrzymanie się w niej.
W zakresie tej rehabilitacji przewidujemy:

• możliwość podnoszenia kwalifikacji czy przekwalifikowania się, gdy z powodu problemów wzrokowych dotychczasowa praca nie może być wykonywana,
• pracę wśród samych niewidomych nad wzmacnianiem ich zainteresowania podejmowaniem pracy,
• pomoc w adaptacji w miejscu pracy, dostosowanie i oprzyrządowanie miejsca pracy do potrzeb percepcyjnych osób z dysfunkcją wzroku,
• zachęty dla pracodawców i ich uświadamianie, by chcieli i nie bali się zatrudniać osób niewidomych,
• pomoc w śledzeniu postępu technicznego, pozwalającego coraz lepiej wyposażać osoby niewidome w narzędzia pracy umożliwiające konkurowanie na rynku pracy (np. komputery z oprogramowaniem dla niewidomych i inny nowoczesny sprzęt specjalny dla niewidomych (np. monitory brajlowskie),
• fora wymiany doświadczeń w różnych kręgach zawodowych.

Rehabilitacja zawodowa realizowana jest indywidualnie i w małych grupach, prowadzą ją doradcy zawodowi, coachowie, trenerzy pracy, asystenci zawodowi, tyflopoedagodzy.

Inne specjalistyczne usługi rehabilitacyjne

1. Małe niewidome dzieci potrzebują zapewnienia jak najwcześniejszego wspomagania rozwoju, współdziałania wielu specjalistów (np. tyflopedagoga, instruktora usprawniania widzenia, psychologa, logopedy, rehabilitanta ruchu), zapewnienia odpowiednich zabawek stymulujących. Niezbędne są też działania na rzecz rodziców – pomocy w zaakceptowaniu sytuacji związanej z posiadaniem niewidomego dziecka i przygotowanie ich do pracy z dzieckiem w celu zapewnienia jego optymalnego rozwoju.
2. W przypadku starszych dzieci pojawiają się potrzeby związane z edukacją, pomoc w wyposażeniu w podręczniki dostosowane do możliwości percepcyjnych dzieci niewidomych i słabowidzących oraz w inne pomoce edukacyjne, jak mapy, rysunki potrzebne do rożnych przedmiotów; wyposażenie w pomoce techniczne, niezbędne do zdobywania wiedzy i notowania, takie jak komputer osobisty z odpowiednim oprogramowaniem, pomoce optyczne lub elektroniczne (np. powiększalnik), maszyna brajlowska; zapewnienie pomocy nauczycielom ze szkół ogólnodostępnych, zapewnienie wsparcia psychologicznego- pedagogicznego.
3. Dla młodzieży niewidomej i słabowidzącej pomoc w wyborze odpowiedniego kierunku kształcenia pozwalającego na uzyskanie kwalifikacji zawodowych umożliwiających zdobycie zatrudnienia, a także wybór szkoły czy uczelni, która zapewniałaby przyjazne dla osób z dysfunkcją wzroku warunki kształcenia. Potrzebna jest pomoc w określeniu predyspozycji i wskazania odpowiedniej ścieżki kariery, a w momencie kończenia edukacji, przygotowanie do aktywnego poszukiwania pracy. Priorytetowe jest posiadanie nowoczesnego, dostosowanego do możliwości percepcyjnych, osobistego sprzętu technicznego umożliwiającego zdobywanie wiedzy. Problemem z jakim się musi zmierzyć dorastająca młodzież są też kwestie związane z założeniem rodziny, posiadanie lub nie dzieci. Potrzebna jest tu fachowe doradztwo.
4. W przypadku niewidomych seniorów na pierwszy plan wysuwają się potrzeby wynikające z ograniczenia kontaktów społecznych, pogorszenia stanu zdrowia, sytuacji materialnej. Rehabilitacja osób starszych wymaga połączenia dwóch dziedzin wiedzy i nauki: tyflologii (nauki o osobach niewidomych i słabowidzących) i gerontologii (nauki o starzeniu się i starości). Ważne jest zapewnienie możliwości zagospodarowania czasu wolnego w sposób atrakcyjny i dostosowany do możliwości osób starszych z dysfunkcją wzroku. W niektórych przypadkach niezbędne jest zapewnienie usług asystentów osobistych. Niezwykle ważnym elementem są działania pozwalające na budowanie więzi międzypokoleniowej pomiędzy niewidomymi i słabowidzącymi seniorami a ludźmi młodszymi.
5. Specjalnego i szczególnego podejścia wymagają osoby nowo ociemniałe. Potrzebna jest tu pomoc tym osobom i ich rodzinom, aby uwierzyły w sens rehabilitacji. Otoczenie nieraz robi wszystko, by osoby te pogodziły się ze swym losem i nie podejmowały trudu usamodzielnienia. Przekonanie osoby ociemniałej o potrzebie i możliwości rehabilitacji wymaga niejednokrotnie wiele czasu i wysiłku. Niezbędne jest też wsparcie psychologiczne i poradnictwo nie tylko dla osoby nowo ociemniałej ale także w równym stopniu dla członków rodziny.
6. Wszystkie usługi rehabilitacyjne wymagają zapewnienia sprzętu rehabilitacyjnego – specjalnego dla niewidomych (jak np. czujnik poziomu cieczy, maszyna brajlowska), udźwiękowionego (np. udźwiękowione komputery, wagi, zegarki) lub z oznaczeniami brajlowskimi (np. zegarek brajlowskie, termometry ) oraz na dobraniu odpowiedniej, dobrej jakości laski, jako podstawowego narzędzia przy poruszaniu się.

Można realizować rehabilitację samych osób niewidomych i słabowidzących, z opiekunami i warsztaty dla samych opiekunów.
Zakres, rodzaj ww. rodzajów usług rehabilitacyjnych, zastosowane metody, formy zależą od skutków, jakie pociąga za sobą dysfunkcja wzroku, które można różnie analizować i klasyfikować. Skutki te z kolei zależą od:

• wieku, w którym nastąpiła utrata wzroku (istnieje różnica jakościowa miedzy niewidomymi od urodzenia lub ociemniałymi we wczesnym dzieciństwie a ociemniałymi powyżej 5 roku życia: ból „utraty” może być silniejszy niż cierpienie spowodowane brakiem wzroku od urodzenia);
• sposobu utraty wzroku (czy nagła utrata, czy proces stopniowy);
• zakresu utraty wzroku (czy całkowite niewidzenie, poczucie światła czy zachowane w różnym stopniu użyteczne jeszcze resztki widzenia: ma to istotny wpływ na funkcjonowanie);
• współistnienia dodatkowych schorzeń,
• osobowości, trybu życia, zainteresowań: ta sama „strata” może być przez dwie różne osoby różnie odbierana;
• możliwości intelektualnych;
• dotychczasowych doświadczeń.

I jeszcze dwa ważne obszary oddziaływań uwzględniane w realizowaniu usług dla osób niewidomych i słabowidzących

1. Przygotowanie środowiska społecznego do współdziałania i współżycia z osobą niepełnosprawną
Z chwilą utraty wzroku relacje między niewidomym a otoczeniem ulegają zmianie. Osoby widzące często się izolują – nie wiedzą jak się zachować, sytuacja ich przeraża, patrzą głównie przez pryzmat inwalidztwa. Jak umiejętnie im pomóc?
Jak rozpoznać ich w „pędzącym tłumie”? Jak nawiązać kontakt?
Jak zbudować satysfakcjonującą obie strony relację?
Tego wszystkiego możemy uczyć podczas interaktywnych warsztatów.

Realizacja poprzez różne kampanie społeczne, jedno lub kilkudniowe warsztaty dla rodziny, pracowników różnych placówek i instytucji, dla dzieci i młodzieży ze szkół ogólnodostępnych.

2. Dostęp osób z uszkodzonym wzrokiem do przestrzeni publicznej, dóbr kultury, szeroko rozumianej informacji, uczestnictwa w życiu publicznym

Wiele aktów prawnych w wyżej wymienionych obszarach wymaga wprowadzenia, uściślenie, ujednolicenia kwestii związanych z osobami niepełnosprawnymi, w tym osobami z uszkodzonym wzrokiem. Myślimy tu o dostępności:

• architektonicznej i użytkowej budynków (np. domofony przystosowane do percepcji dotykowej niewidomych, oznaczenia schodów, powierzchni szklanych, odpowiednie oświetlenie ciągów komunikacyjnych),
• transportowej – drogi (np. ujednolicona sygnalizacja dźwiękowa na przejściach), transport (np. ujednolicona informacja dźwiękowa i wizualna dostosowana do potrzeb osób słabowidzących, bezpieczne przystanki autobusowe, tramwajowe i kolejowe),
• do systemów komunikacyjnych i informacyjnych (np. strony www, druki urzędowe),
• do udziału w życiu publicznym (np. dostosowanie procedur przy głosowaniu),
• dóbr kultury (np. audiodeskrypcja w telewizji, kinie i teatrze; udostępnianie zbiorów muzealnych do poznania dotykowego).

Każda z ww. sfer dostępności wymaga szczegółowego rozpoznania stanu prawnego i faktycznie funkcjonujących rozwiązań a następnie wypracowania i rekomendacji zmian. Wymaga także szkolenia osób odpowiedzialnych za dostępność w ww. sferach.

Opracowała Elżbieta Oleksiak
Kierownik Centrum Rehabilitacji w Instytucie Tyflologicznym Polskiego Związku Niewidomych