Polski Związek Niewidomych

Odkryj charakter pisma „sumienia polskiej literatury”. Dotknij słowa ze starych księgozbiorów, zwiedzając nowoczesne czytelnie. Poznaj Kulturę bez Barier w skali całego kraju.

Od przeszło dekady w czytelniach Biblioteki Narodowej działają stanowiska komputerowe wyposażone w sprzęt i programy wspierające samodzielny dostęp osób niewidomych i słabowidzących do książek, czasopism, DŻS-ów (skrót od dokumentów życia społecznego, np. reklam, ulotek) i innych materiałów drukowanych. Stworzenie tych stanowisk było podparte myślą, że nie ma technologicznej przyczyny, dla której czytelnik z ograniczeniem widzenia nie może na równi z widzącym, samodzielnie przyjść, odebrać od bibliotekarza papierowy wolumin i przeczytać go przy biurku. Nie tylko papierowy, bo stanowiska komputerowe umożliwiają dostęp do informacji i zasobów cyfrowych (dziś jest to ponad 3,7 mln obiektów).

Dostępność w zmodernizowanych czytelniach

Od początku 2022 r. czytelnicy korzystają z całkowicie zmodernizowanej przestrzeni bibliotecznej, a od września 2022 r. BN wprowadza dodatkowe rozwiązania wspierające dostępność w ramach grantu „Dostęp do Skarbów Biblioteki Narodowej” dofinansowanego w ramach projektu „Kultura bez Barier” z Europejskiego Funduszu Społecznego. Czytelnik powinien wiedzieć, że w nomenklaturze konkursu grantowego „Kultura bez Barier” jest nazywana projektem. Dlatego w niniejszym artykule projekt BN określam przedsięwzięciem.

Aby łatwiej dotrzeć do czytelń, warto skorzystać ze wskazówek dojazdu i ścieżek dojścia z przystanków do wejść. Opisy udostępniono w zakładce przedsięwzięcia na stronie www.bn.org.pl. Nad wejściem A zainstalowano elektroniczny znacznik, który głośno informuje o lokalizacji, gdy nadchodzący czytelnik uruchomi w telefonie aplikację nawigującą. Wprost z telefonu lub przyciskiem na ścianie obok wejścia można otworzyć drzwi wahadłowe. To ważne szczególnie dla osób z psami asystującymi lub poruszających się na wózkach, nie muszą one wówczas korzystać z drzwi obrotowych. Wewnątrz rozmieszczono osiem innych znaczników. Razem tworzą elektroniczny system wsparcia orientacji przestrzennej z użytecznymi informacjami o dostępności.

Nowością jest urządzenie lektorskie zakupione z myślą o czytelnikach nieposługujących się komputerem. Urządzenie czyta, można rzec prosto z kartek, to, co jest na nich wydrukowane. Wprowadzona została usługa tłumacza języka migowego online, umożliwiająca osobom głuchym rozmawianie z pracownikami BN na miejscu i telefonicznie. Głusi mogą dzwonić nie tylko pod numery centrali i Informatorium, lecz także bezpośrednio do czytelń, m.in. kartograficznej, muzycznej, nagrań dźwiękowych i audiowizualnych.

Rękopisy dostępne dla osób niewidomych

Brzmi to jak fantastyka naukowa, ale to fakt. Rękopisy ze skarbca Narodowej Książnicy są już dostępne. Dzięki temu użytkownicy programów odczytu ekranu dowiadują się, jakie wyrazy i fragmenty tekstu usuwał lub przenosił, a jakie didaskalia dodawał Aleksander Fredro, tworząc „Damy i huzary”. Dowiadują się, jak wiele znaków diakrytycznych pomijał Władysław Reymont, a także jaki był charakter pisma Stefana Żeromskiego, zasłużenie określanego „sumieniem polskiej literatury”.

Format dostępny odkrywa też m.in. szkice, rysunki, skreślenia czy dopiski pisarzy i poetów. Napisane w 1941 r. „Serce jak obłok” Krzysztof Kamil Baczyński ilustrował farbami i kolorowymi ołówkami. A my oglądamy to w takich deskrypcjach: „Z tyłu, na granatowej spękanej okładce w orientacji pionowej, naklejona nieco mniejsza ilustracja granatowo-błękitnego morza rozfalowanego granatem, na wysokim horyzoncie łączącego się z lazurowym błękitem nieba. Na jego tle pośrodku maluje się brązowy kształt zwróconego w lewo jednomasztowego, drewnianego okrętu. Z dzioba wystaje drzewce bukszprytu. Od niego i od rufy w stronę masztu zwieńczonego bocianim gniazdem rozpięte linowe drabinki, tzw. wenty. Na maszcie w prawo powiewa bandera zarysowana czarnym konturem”.

Zwiedzanie i otwarte seminaria naukowe

Od stycznia 2023 r. po zmodernizowanych czytelniach oprowadzane są wycieczki z tłumaczem języka migowego, a także z udziałem osób niewidomych. Przewodnik Daniel Biedrzycki dzieli się nowym doświadczeniem: „Pod koniec zwiedzania przedstawiam prezentację multimedialną. Robiłem to wiele razy, ale teraz jest ciekawiej. Pamiętając o głuchych słuchaczach i tłumaczu, wprowadzam niezbędne elementy deskrypcji”.

Wrażeniami podzielili się odbiorcy – grupa uczestników Warsztatów Terapii Zajęciowej Spółdzielni Nowa Praca Niewidomych. Zaintrygowały ich wyświetlane i opisywane podczas prezentacji niektóre z dawnych i obecnych siedzib Narodowej Książnicy: budynek Szkoły Głównej Handlowej i Pałac Rzeczypospolitej. Z zainteresowaniem spotkała się także historia utraty zbiorów, a szczególne wrażenie wywarła urna z prochami książek. Pani Aneta stwierdziła: „Na mnie jedno i drugie zrobiło wrażenie, ale chyba większe to, że się zachowały te fragmenty. Ciekawe, czy dałoby się kiedyś ich dotknąć”. Zwiedzający zwrócili uwagę na to, że dostęp do zbiorów wymaga od osób z niepełnosprawnościami coraz większych kompetencji cyfrowych: „Trzeba mieć komputer w jednym palcu” – podsumowuje pani Katarzyna i dodaje: „Ja, będąc dzieckiem bibliotekarki, jestem tym bardziej wzruszona, że taka biblioteka powstała dla osób niepełnosprawnych. Jest ona taka duża i wspaniała”. Pan Paweł podkreślił: „Dla osób, które nie mają w domu komputera, dobre jest to, że można na miejscu skorzystać z formy elektronicznej. Ważne jest to też dla osób, które mają utrudniony dostęp do sprzętu. Dobrze, że jest również możliwość korzystania z prasy”. Kierownik WTZ-u, Dariusz Krasnodębski, powiedział: „Grupie podobało się, że oprócz udźwiękowionych komputerów w Czytelni Górnej i Czytelni Zasobu Wieczystego są panoramiczne powiększalniki i osoby słabowidzące mogą łatwo czytać i oglądać nawet mapy czy albumy”.

Warto dodać, że na stronie internetowej Biblioteki Narodowej pojawił się zaktualizowany harmonogram otwartych seminariów naukowych. Od marca do maja dostępne są wybrane seminaria online z tłumaczeniem na PJM i elementami graficznymi prezentacji opisywanymi dla osób niewidomych.

Kultura bez Barier

Rozmowy z licznymi „dostępnościowcami kulturalnymi” pozwalają mi przybliżyć szerszy kontekst działań. Specjaliści zajmujący się dostępnością w instytucjach kultury, en masse otwarcie mówią, że ich praca jest pełna strapień codziennych i utrapień strategicznych. Można przywołać Napoleona z jego nieśmiertelnymi trzema rzeczami niezbędnymi do prowadzenia batalii – pieniędzmi, pieniędzmi i pieniędzmi.

Granty z „Kultury bez Barier” to wydarzenie historyczne. Wartość zawartych umów i realizowanych przedsięwzięć wynosi niemal 25 mln zł. W tej kwocie ponad 94% stanowią środki Europejskiego Funduszu Społecznego. Dane udostępnione przez PFRON pokazują ogromną skalę potrzeb. Kryteria formalne spełniło aż 408 wniosków. Mniej więcej ich piątą część złożyły biblioteki (81), choć najwięcej centra, ośrodki i domy kultury (168). Tym ostatnim przyznano także najliczniej dofinansowania przedsięwzięć grantowych (48). Dofinansowanie otrzymała prawie co druga biblioteka składająca wniosek (34). Pozostałe spośród 164 instytucji kultury realizujących granty to: muzea (40), teatry (33), instytucje muzyczne (7) i kina (2). Trzy województwa wyróżnia liczba realizowanych przedsięwzięć: mazowieckie (30), małopolskie (25) i śląskie (21). Od 11 do 13 inicjatyw jest realizowanych w województwach: pomorskim, dolnośląskim, łódzkim i kujawsko-pomorskim. Wybiórczo patrząc na mapę, można dostrzec, że niską skutecznością pozyskania środków z „Kultury bez Barier” wykazały się instytucje we wschodnich regionach: podkarpackim i warmińsko-mazurskim (po 2 przedsięwzięcia), podlaskim (4) i lubelskim (6). Podobne rezultaty widać w położonym nieco na zachód województwie świętokrzyskim (5).

A jak sprawa dostępności wygląda w małych miejscowościach? O tym w następnym numerze „Pochodni”.

Michał Żejmis

Autor jest kierownikiem projektu „Dostęp do Skarbów Biblioteki Narodowej”. Cytowane wypowiedzi zostały przytoczone za zgodą osób wymienionych w tekście.

***

Artykuł ukazał się w „Pochodni” nr 2/2023.

Więcej zarówno o czasopiśmie, jak i prenumeracie dowiesz się, klikając tutaj: https://pzn.org.pl/wydawanie-czasopism/pochodnia/.

Wydawanie czasopism i biuletynu jest współfinansowane ze środków PFRON.

Fot. Wikipedia